Chúng ta thường hay nghe câu nói tại các cơ quan điều tra là nên hợp tác, khai báo thành khẩn.
Tuy nhiên theo luật, Bộ luật hình sự số 100/2015/QH13, sửa đổi số 12/2017/QH14 quy định:
Điều 50. Căn cứ quyết định hình phạt
1. Khi quyết định hình phạt, Tòa án căn cứ vào quy định của Bộ luật này, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự.
Điều 52. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự
1. Chỉ các tình tiết sau đây mới là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự:
a) Phạm tội có tổ chức;
b) Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp;
c) Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội;
d) Phạm tội có tính chất côn đồ;
đ) Phạm tội vì động cơ đê hèn;
e) Cố tình thực hiện tội phạm đến cùng;
g) Phạm tội 02 lần trở lên;
h) Tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm;
i) Phạm tội đối với người dưới 16 tuổi, phụ nữ có thai hoặc người đủ 70 tuổi trở lên;
k) Phạm tội đối với người ở trong tình trạng không thể tự vệ được, người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng, người bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc người lệ thuộc mình về mặt vật chất, tinh thần, công tác hoặc các mặt khác;
l) Lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh hoặc những khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội;
m) Dùng thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt hoặc tàn ác để phạm tội;
n) Dùng thủ đoạn hoặc phương tiện có khả năng gây nguy hại cho nhiều người để phạm tội;
o) Xúi giục người dưới 18 tuổi phạm tội;
p) Có hành động xảo quyệt hoặc hung hãn nhằm trốn tránh hoặc che giấu tội phạm.
2. Các tình tiết đã được Bộ luật này quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng.
Như vậy, không hợp tác tại giai đoạn điều tra KHÔNG phải là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, không nằm trong danh mục 15 tình tiết tăng nặng BLHS.
Về việc cáo trạng của VKS cho rằng Hoàng Văn Hưng "gian dối, tráo trở" và bản án của Tòa sơ thẩm cho rằng Hoàng Văn Hưng “khai báo không thành khẩn, không trung thực, thay đổi lời khai” không phải là tình tiết để tăng nặng TNHS.
Dù vậy, các cơ quan vẫn định hướng hành vi “khai báo không thành khẩn, không trung thực, thay đổi lời khai” vào tình tiết thứ 15: hành động xảo quyệt nhằm trốn tránh hoặc che giấu tội phạm (chỉ là định hướng bản án).
PHƯƠNG THỨC tối ưu tại các cơ quan điều tra, xét xử là sử dụng quyền im lặng, theo đó mọi người có quyền: “không buộc phải đưa ra lời khai”. Hoa hậu Phương Nga cũng từng sử dụng quyền này.
Các nước trên thế giới đều áp dụng câu nói: “Anh có quyền không nói, những gì anh nói có thể là bằng chứng chống lại anh trước tòa”. Một lời khuyên là các bạn hãy không cung cấp lời khai tại cơ quan điều tra vì BLHS quy định không buộc, để dành đến khi ra Tòa.
Đối với tình tiết giảm nhẹ:
Điều 51. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
1. Các tình tiết sau đây là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự:
a) Người phạm tội đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm;
b) Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả;
c) Phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng;
d) Phạm tội trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết;
đ) Phạm tội trong trường hợp vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội;
e) Phạm tội trong trường hợp bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của nạn nhân gây ra;
g) Phạm tội vì hoàn cảnh đặc biệt khó khăn mà không phải do mình tự gây ra;
h) Phạm tội nhưng chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn;
i) Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng;
k) Phạm tội vì bị người khác đe dọa hoặc cưỡng bức;
l) Phạm tội trong trường hợp bị hạn chế khả năng nhận thức mà không phải do lỗi của mình gây ra;
m) Phạm tội do lạc hậu;
n) Người phạm tội là phụ nữ có thai;
o) Người phạm tội là người đủ 70 tuổi trở lên;
p) Người phạm tội là người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng;
q) Người phạm tội là người có bệnh bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình;
r) Người phạm tội tự thú;
s) Người phạm tội thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải;
t) Người phạm tội tích cực hợp tác với cơ quan có trách nhiệm trong việc phát hiện tội phạm hoặc trong quá trình giải quyết vụ án;
u) Người phạm tội đã lập công chuộc tội;
v) Người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu, học tập hoặc công tác;
x) Người phạm tội là người có công với cách mạng hoặc là cha, mẹ, vợ, chồng, con của liệt sĩ.
Điều 54. Quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng
1. Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng nhưng phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn của điều luật khi người phạm tội có ít nhất hai tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1 Điều 51 của Bộ luật này.
2. Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng nhưng không bắt buộc phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn của điều luật đối với người phạm tội lần đầu là người giúp sức trong vụ án đồng phạm nhưng có vai trò không đáng kể.
Như vậy, miễn là có 02 tình tiết giảm nhẹ (kể cả có 15 tình tiết tăng nặng) thì sẽ thuộc vào Điều 54.
Tuy nhiên, điều dễ phát sinh tiêu cực nhất là cho dù không có tình tiết tăng nặng mà dù có đến 9, 10 tình tiết giảm nhẹ, nhưng việc giảm nhẹ chỉ là "có thể". Đây là một vấn đề đang gây tranh cãi trong giới luật. Cho nên, phương án tối ưu là thực hiện quyền im lặng hơn là hợp tác đưa ra lời khai chỉ để nhận được 1/22 tình tiết giảm nhẹ ("t) Người phạm tội tích cực hợp tác với cơ quan"), trong khi việc giảm nhẹ là "có thể".
Trong số 22 tình tiết giảm nhẹ, có các tình tiết thường được bị can áp dụng: "v) Người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu, học tập hoặc công tác"; "i) Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng"; do lạc hậu; là phụ nữ có thai; có bệnh bị hạn chế khả năng nhận thức; là cha, mẹ, vợ, chồng, con của liệt sĩ; ...
Một lưu ý là BLHS tuy có quy định "Các tình tiết giảm nhẹ" (Điều 51) và "Các tình tiết tăng nặng" (Điều 52), nhưng chỉ cho phép Tòa án quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng (Điều 54), chứ không có quy định một hình phạt trên mức.